Antologie opowiadań i inne podobne inicjatywy spotykają się zazwyczaj z dość szerokim spektrum reakcji. Wiele z nich podyktowane jest wcześniejszymi doświadczeniami z podobną formą publikacji – spora cześć z nich zawiera teksty na różnym poziomie i ciężko o czytelnika, który znalazłby coś dla siebie w każdym. Dla mnie zbiory opowiadań stanowią przede wszystkim okazję do zapoznania się z twórczością autorów, których nie znałem wcześniej, i punkt wyjścia do dalszych czytelniczych poszukiwań. Tym ciekawszy jest więc dla każdego myślącego choć odrobinę podobnie projekt Fantazmaty, wydający antologie mniej lub bardziej tematyczne – w formie bezpłatnych ebooków.

Przedmiotem niniejszej recenzji są zaś „nanoFantazje” – zbiór opowiadań zawierający teksty o długości maksymalnie kilku stron, bez motywu przewodniego. Czy w tak małej objętości da się zawrzeć kompletną historię, nie pozostawiającą po sobie uczucia niedosytu czy frustracji z powodu niewykorzystanego potencjału? A może przeciwnie – taka jeszcze krótsza forma spowoduje zamknięcie się pomysłu w tylko takiej długości, jaka jest niezbędna, bez nadmiernego przeciągania? Co kto lubi – mi „nanoFantazje” jako całość przypadły do gustu. Jeśli zaś idzie o poszczególne składowe…

Zbiór składa się z dziesięciu opowiadań, wśród których trudno o dwa choćby odrobinę zbliżone tematycznie, jeśli za temat nie liczyć ogólnie pojętej fantastyki. Otwiera go „Oddział dla opętanych” Krzysztofa Rewiuka, poruszający tematykę badań nad nieśmiertelnością. Jednak projekt badawczy, którego obiektem są osoby wyróżniające się dokonaniami na polu naukowym, trwa już na tyle długo, by ukazać swoje mroczniejsze oblicze – czyli wady przedłużania życia w nieskończoność. A że wiążą się z tym dość nieprzyjemne metody, trudno się „obiektom” dziwić, że niekoniecznie zachowują stabilność psychiczną…

Opowiadanie Rewiuka było w tym zbiorze jednym z moich ulubionych. Jednak tym, które od razu zajęło na tym dziesięciostopniowym podium miejsce pierwsze okazało się „Starsza pani musi zniknąć” Wiktora Orłowskiego. Po początkowej niewielkiej niechęci wywołanej skojarzeniem z filmem o tym samym tytule, który pozostał w mojej pamięci w szufladce „średnie bliżej dolnej krawędzi”, szybko okazało się, że tekst ma do zaprezentowania czytelnikowi historię na tyle intrygującą i opowiedzianą w tak przemyślany sposób, że wszelkie nieprzyjemne skojarzenia poszły w kąt. Wszyscy znamy niekiedy mało wybredne żarty o teściowych – dla niektórych jednak stają się one ponurą codziennością, gdy złośliwa i wszystkowiedząca „mamusia” stawia sobie za cel uświadomienie synowej, jak bardzo za nią nie przepada. Ale pozbywać się jej? A gdyby tak dało się to zrobić zupełnie bez konsekwencji, a o starszej pani wszyscy po prostu zapomną?... Jak? To właśnie jest element, który przesądził o tym, że „Starsza pani musi zniknąć” skończyło z numerem jeden – a i dla czytelnika pozostawiono tu pewne pole do domysłów.

Moją uwagę zwróciły też „Ćmy” Emiliana Sornata, głównie ze względu na fakt, że utrzymane są w klimacie nieco cięższego, mroczniejszego fantasy. Mag, spotykający we wsi spustoszonej przez tajemnicze istoty towarzyszące pladze ciem pozostałego przy życiu chłopca, ratuje go… Ale czy pobudki bohatera są na pewno czyste? Opowiadanej historii brak optymistycznego wydźwięku – nawet pomimo tego, że misja maga Anvisa wydaje się być szczytna, czuć w tym jednak gęstniejące z każdym krokiem wątpliwości. Nie, nie bohatera – bo ten dąży do celu powtarzając swoją formułkę: „To nie będę ja”. Taka moralna niejednoznaczność, wybór pomiędzy złem i jeszcze większym złem, to coś, co zazwyczaj intryguje mnie w tekstach literackich – tak też było i tym razem.

Czy któreś z opowiadań nie przypadło mi do gustu? Jeśli musiałbym wybierać, postawiłbym na „Komara i sito” Alicji Tempłowicz, jako że tego typu mocno abstrakcyjne opowieści są dla mnie zbyt poetyckie i wieloznaczne, by dać się po prostu polubić. Bardzo możliwe, że po kolejnym podejściu tegoż opowiadania odnajdę w nim mnogość znaczeń i gubiony przeze mnie w trakcie czytania sens – jednak pozostanie to typ literatury, który zupełnie do mnie nie przemawia.

Ogółem oceniam „nanoFantazje” jako zbiór bardzo dobry, mocno różnorodny pod względem poruszanej tematyki i podgatunku fantastycznego, a przy tym pozwalający na nawiązanie relacji krótkiej, intensywnej i odświeżającej. Krótkość opowiadań działa zdecydowanie na jego korzyść, tak naprawdę całość jest do połknięcia w jedną chwilę – czytnik pokazał mi około osiemdziesięciu stron całości. Nie ma w nim szczególnych braków natury technicznej, nawet ilustracja okładkowa przyciąga wzrok – zarówno kolorystyką, jak i kompozycją. Ogółem – polecam.

Co się stanie, gdy autor postanowi w jednej książce zmieszać prawdę historyczną z fikcją, dodać do tego trochę sensacji, magii oraz istot nie z naszego świata, a wszystko to doprawić ciekawymi bohaterami? Jak pokazał Adam Przechrzta w dwóch tomach cyklu Materia Prima, może wyjść z tego interesująca powieść, która zapewni czytelnikom niezłą rozrywkę. Książki „Adept” i „Namiestnik” z pewnością wielu osobom przypadły do gustu i udowodniły, że czasem tak niezwykłe połączenie może dać interesujący efekt. Spod pióra pisarza wyszła ostatnio kolejna opowieść – genialny aptekarz Olaf Arnoldowicz Rudnicki i jego przyjaciele powracają w trzeciej części cyklu Materia Prima.

Baron Rudnicki nie ma ani chwili spokoju. Stał się ogólnie znaną i szanowaną personą, co sprawia, że zgłaszają się do niego kolejne osoby z prośbą o pomoc lub załatwienie takiej czy innej sprawy. Wciągają go tym samym w polityczne i obyczajowe afery. A ponieważ władza i bogactwo nie wypaczyły jego dobrodusznego charakteru, aptekarz jest bez przerwy zajęty rozwiązywaniem cudzych problemów. Nie udaje mu się też uciec od wielkiej polityki – walka na wojennych frontach wciąż trwa, wielkie mocarstwa bez skrępowania sięgają po moc adeptów, a Rzeczpospolita Warszawska upomina się o jego umiejętności.

Nie najlepiej ma się też sytuacja w przypadku theokataratos: przez ciągle poszerzające się korytarze docierają z innego wymiaru nowe potwory i inteligentne istoty o wielkiej mocy. Giną też młode podopieczne luksusowego domu publicznego i wygląda na to, że w ich zniknięcia zamieszani są właśnie Przeklęci.

Tymczasem Aleksander Borysowicz Samarin zrezygnował ze służby wojskowej i mimo że bardzo pragnie spokoju, nie może się nim cieszyć, bo mordercy z Amici Mortis wciąż dybią na jego życie. Ponadto przyjmuje posadę wychowawcy młodego carewicza, czym sprowadza na siebie i Annę gniew arystokracji.

Ostatni tom cyklu Materia Prima zdecydowanie różni się od pozostałych części przede wszystkim sposobem prowadzenia fabuły. Mniej tu akcji i nagłych zwrotów fabularnych, za to więcej motywów obyczajowych, społecznych i historycznych. Ponadto kolejne wątki mnożą się jak króliki na wiosnę. Niektóre z nich są w moim odczuciu niepotrzebne lub nieuzasadnione, inne zupełnie niewykorzystane albo potraktowane po macoszemu, jak np. walka z potężnym Przeklętym. Może się też rzucać w oczy łatwość, z jaką bohaterowie radzą sobie z piętrzącymi się problemami, a także tempo, w którym autor zmierza do zakończenia. Końcówka powieści zaś wiele osób może zaskoczyć – prawie nic jej nie zapowiada, natomiast sposób, w jaki rozchodzą się ścieżki głównych bohaterów, odrobinę rozczarowuje. Przyznam szczerze, że spodziewałam się innego zakończenia cyklu, mimo że ostatecznie prawie wszystkie wątki znalazły swój finał.

Na kilka słów komentarza zasługują też bohaterowie „Cienia”, przede wszystkim Olaf Rudnicki. To ciekawy i barwny charakter, którego nie sposób nie polubić. W trakcie lektury pierwszej części cyklu można było odnieść wrażenie, że ten niepozorny aptekarz, porządny obywatel i patriota, który co chwilę pakuje się w kłopoty, skrywa jakąś tajemnicę. Teraz to doznanie znika, jakby ciągnące się za Rudnickim mroczne widmo zupełnie rozpłynęło się w natłoku spraw. Tymczasem Aleksander Borysowicz Samarin złagodniał i stracił „pazur”, a Anastazja oraz Luna (która ją w pewnym momencie zastąpiła), zeszły na dalszy plan i pojawiają się na kartach powieści tylko wtedy, gdy trzeba wyjaśnić istotne kwestie związane z magią i Enklawami. Szkoda, bo to właśnie trio Rudnicki–Samarin–Anastazja stanowiło podstawę, na której mogła rozwijać się cała fabularna otoczka powieści.

Nie oznacza to jednak, że trzeci tom cyklu Materia Prima jest książką złą. Nie ma może efektu wow, ale powieść utrzymana jest na wysokim poziomie, zbliżonym do poprzednich części. Tło historyczne i obyczajowe zostało odtworzone z niezwykłą precyzją, akcja toczy się szybko i potrafi wciągnąć, bohaterowie są autentyczni (no, może oprócz tego, że zbyt łatwo radzą sobie z każdym problemem), a połączenie elementów powieści sensacyjnej, historycznej i fantastycznej daje wyjątkowy rezultat. Ponadto niezwykle przyjemny styl autora sprawia, że od książki trudno się oderwać.

Jeśli komuś podobały się książki „Adept” i „Namiestnik”, powinien sięgnąć też po „Cień”, aby poznać dalsze losy Olafa Rudnickiego, a przede wszystkim zakończenie opowieści o tym niezwykłym aptekarzu, zwłaszcza że gdzieś w oddali tli się iskierka nadziei, że o Rudnickim, Samarinie i ich towarzyszach jeszcze przeczytamy.

Jeśli miałbym wskazać jedną najbardziej charakterystyczną cechę twórczości Miroslava Żambocha, z pewnością byłaby to dowolność (i swawolność), z jaką pisarz z Ostrawy buduje światy w swoich powieściach. Nie zważając na to, co wiemy o światotworzeniu w literaturze, bez jakichkolwiek zahamowań miesza ze sobą motywy z, zdawałoby się, odległych nurtów fantastyki, za każdym razem tworząc coś... wyjątkowego. Zdecydowanie jego ulubionym zabiegiem jest wprawianie czytelnika w osłupienie, bawiąc się jego oczekiwaniami – kiedy myślisz, że wiesz już, jak działa nowe uniwersum, które wykreował, nagle pojawia się coś, czego wcześniej tam nie było. Czasami te twory zadziwiają, kiedy z pozoru niepasujące do siebie elementy zaskakują i okazują się idealnie ze sobą współgrać – takie zjawisko zaobserwowaliśmy, na przykład, w cyklu o wrażliwym zabijace Koniaszu, którego nie byli w stanie popsuć nawet wyskakujący znikąd wojownicy ninja czy Indianie. Jednak bawiąc się w taką literacką alchemię łatwo przesadzić, serwując czytelnikowi miksturę, po której będzie się czuł niepewnie. Czy nowe dzieło Żambocha, „Mroczny Zbawiciel”, przyprawia o lot, czy raczej o twardy kontakt z glebą?

Świat się popsuł. „No nie, znowu?”, zakrzykną teraz stali czytelnicy. Owszem – jakimś sposobem sfery niematerialne przemieszały się z naszym światem... Dlatego w ponurej przyszłości naprzeciw cyborgów i sztucznych inteligencji stają zapomniani bogowie, demony, duchy, upiory, magowie i cała reszta tego tałatajstwa. Łowcy nagród nanoszą na swoje naboje magiczne symbole, żeby bardziej bolało, egzorcystom żyje się tak, jak nigdy dotąd – i tylko zwykli ludzie jacyś mniej zadowoleni. W końcu każdego dnia można zostać opętanym, złożonym w ofierze, albo, cóż, napadniętym, zamordowanym, wypatroszonym i ograbionym. Gdyż, jak się okazuje, człowiek to też trochę potwór.

Bohaterem jest R.C. Co to znaczy? Jeśli go zapytacie, pewnie odpowie, że nie ma pojęcia. Zapewne nie będziecie chcieli zapytać, bo facet niekoniecznie jest czarującym rozmówcą – facjata pozszywana z kilku innych, w połowie zajmowana przez kapryśne cyber-oko, lewe ramię, które składa się z pęków demonicznych kleszczy tylko nadludzkim wysiłkiem woli uformowanych w kończynę o względnie ludzkim kształcie... Poza tym jest raczej duży – na tyle duży, że spokojnie dzierży w jednym łapsku ręczny granatnik, w drugim półautomatyczną śrutówkę i strzela z obu naraz jakby to była folia bąbelkowa. R.C. ma paskudny sekret – paskudniejszy niż jego facjata: w głowie siedzi mu demon, który zmusza go do robienia całej masy rzeczy, które dawnemu R.C. nigdy nie przyszłyby do głowy. Dawnemu? No właśnie – nasz gieroj ma amnezję. Wie, że kiedyś był kimś ważnym, ale za nic nie może sobie przypomnieć, kim dokładnie i czym się wtedy wsławił. Pogoń za strzępkami wspomnień stanowi dla niego główną motywację, dla której pakuje się w całą masę nieprzyjemnych historii, siekąc, rąbiąc i tłukąc na lewo i prawo – ludzi, demony, a nawet niektórych bogów.

Tekst z okładki jest mylący – zajawka poleca bowiem lekturę nowego dzieła Żambocha fanom takich tekstów kultury, jak „Fallout” czy „Neuroshima”. Sam na chwilę dałem się omotać, a za sprawą podobieństwa bohatera do jednego z protagonistów „Zakutego w stal” myślałem nawet, że „Mroczny Zbawiciel” stanowi kontynuację tegoż. Przez pierwsze parę stron autor rzeczywiście kreśli przed czytelnikiem wizję postatomowego pustkowia i samotnego miasteczka pośrodku niczego. Pierwsze wrażenie, jak to u Żambocha, pryska szybko, ustępując miejsca coraz to większemu zmieszaniu, kiedy domniemany „Mad Max inaczej” przepoczwarza się na naszych oczach w „Constantine'a na sterydach”. Przejście to sprawia wrażenie mało płynnego, stąd w śledzeniu fabuły przeszkadza przede wszystkim walka z własnymi oczekiwaniami wobec utworu.

Od technicznej strony mamy tu do czynienia z ciągiem luźno powiązanych związkiem przyczynowo-skutkowym opowiadań, w których R.C. zwiedza coraz to nowe obszary na swojej drodze przez Karpaty aż do Ostrawy, ścierając się zarówno z lokalnym elementem przestępczym, jak i tym nadprzyrodzonym. Narracja jest pierwszoosobowa, prowadzona w dość typowy dla tego autora sposób – z perspektywy twardego maczo silącego się czasem na humor. O ile jednak w innych książkach Żambocha wychodzi to nieco bardziej naturalnie, o tyle R.C. jako narrator – i bohater – nie przekonał mnie do siebie wcale, sprawiając wrażenie pozszywanego z kawałków innych ludzi nie tylko dosłownie, ale w głębszym, metaforycznym sensie – stanowiąc hybrydę wszystkich dotychczasowych herosów Żambocha.

Na tym podobieństwa się nie kończą. Jeśli ktoś z Was pamięta opowiadania o Koniaszu – albo Baklym – na pewno wie, jak ekscytującym było pierwsze pięć razy, kiedy protagonista po otrzymaniu z pozoru śmiertelnych ran podnosił się, by walczyć dalej i spuścić swoim oprawcom tęgie lanie. Bohater „Mrocznego Zbawiciela” celuje w tym również, nie zważając na to, że jego korpus został oddzielony od reszty ciała, porąbanego, na przykład, na trzycyfrową liczbę części, że ktoś umieścił w jego brzuchu cały magazynek naboi z karabinu szturmowego nafaszerowanych zaklęciami do zabijania srogich buców. Są również sceny erotyczne, bo każdy kipiący testosteronem chodzący czołg musi się czasem trochę wyszumieć – tutaj subtelne jak negocjacje za pomocą granatnika i zwykle kończące się w podobnie malowniczy sposób. Fani oderwanych kończyn albo penetracji za pomocą ostrych narzędzi będą wniebowzięci.

Trzeba jednak przyznać, że przy dostatecznym zawieszeniu niewiary i przymknięciu oka na pewne detale, mogą się tu podobać widowiskowe, niemal filmowe sekwencje starć. Żamboch nie szczędzi fajerwerków – efekty zaklęć czy użycia ciężkiej broni opisane są z ogromnym pietyzmem, podobnie jak sceny walki wręcz. To kolejny znak rozpoznawczy autora – niczym taki czeski Rodriguez, tylko zamiast reżyserować, pisze.

Komu polecić „Mrocznego Zbawiciela”? Cóż, na pewno nie fanom „Fallouta” czy Zony Fabrycznej, którzy oczekiwaliby po nowej propozycji Fabryki Słów podobnego zestawu wrażeń. Bez wątpienia przypadnie do gustu komuś, kto szuka czegoś lekkiego i dynamicznego do poczytania bez chęci zbytniego angażowania się w fabularne zawiłości, nie ma niczego przeciwko wiadrom przemocy – oraz nie czytał w przeszłości zbyt wielu powieści Żambocha. Po spełnieniu tych wszystkich warunków można się przyzwoicie bawić w towarzystwie R.C., najtwardszego zabijaki tego sezonu. To znaczy... zadowalająco – takich rodzajów zabawy raczej nie znajdziemy w słowniku pod hasłem „przyzwoitość”.